Rozwód to pierwszy krok w drodze do dokonania rozliczeń istniejących pomiędzy małżonkami. Kwestia podziału majątku wspólnego małżeńskiego – powstałego w skutek ustanowionej z mocy prawa ustawowej wspólności majątkowej, powinna być omawiana przez strony równolegle z resztą warunków rozwodu. Relacje istniejące między małżonkami, możliwe naciski i siła argumentów mają niebagatelne znacznie dla negocjacji całokształtu sytuacji małżonków, także w sferze majątkowej. Rozmowy w przedmiocie alimentów na rzecz małoletnich dzieci stron lub małżonka korelują z warunkami podziału majątki i ewentualnymi przyszłymi spłatami na rzecz współmałżonka. Z doświadczenia kancelarii wynika, że niejednokrotnie małżonek zobowiązany do alimentów na rzecz wspólnych małoletnich dzieci stron nie płaci alimentów, lecz swój obowiązek utrzymania dziecka realizuje spłacając zaciągnięte wspólnie ze współmałżonkiem zobowiązania majątkowe, jak kredyt hipoteczny. W tym miejscu pojawia się pytanie, czy małżonek może na poczet alimentów zaliczać spłatę całego kredytu, czy może należy rozumieć ową spłatę, jako działanie dla własnego interesu majątkowego, na przyszłość? Należy pamiętać, że spłacając kredyt małżonek zabezpiecza swoją przyszłość, nie doprowadzając do ewentualnego wypowiedzenia umowy kredytowej i egzekucji z mieszkania. Co istotne, jest w tym metoda, gdyż spłacając zadłużenie hipoteczne w całości małżonek doprowadzi do sytuacji, że po pierwsze nabędzie roszczenie wobec byłego małżonka o podział majątku wspólnego z uwzględnieniem wniesionych przez siebie nakładów, a po drugie nie doprowadzi do powstania zadłużenia alimentacyjnego. Małżonek, który otrzymuje świadczenia alimentacyjne do własnych rąk niejednokrotnie mógłby o wiele więcej zyskać ustanawiając obowiązek alimentacyjny, obok istniejącego podziału w spłacie zadłużenia hipotecznego. Oczywiście wartość alimentów zawsze zależy od „realnych” potrzeb dziecka oraz stopy życiowej rodziców.
Do podziału majątku małżeńskiego dochodzi w dwojaki sposób – ugodowo lub sądownie. Regułą jest, że podział majątku wspólnego małżeńskiego następuje po uprawomocnieniu się orzeczenia rozwodowego. Nie zawsze jest to opcja atrakcyjna dla strony, która może być pozbawiona możliwości korzystania ze zgromadzonego przez siebie majątku przez cały czas trwania procesu. W sytuacji, kiedy do faktycznej separacji doszło przed wniesieniem pozwu rozwodowego, z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej, nawet w trakcie małżeństwa. Ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu. Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej. Jeżeli rozdzielność majątkowa została ustanowiona na żądanie wierzyciela, małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia, albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności. Wynika z tego, że małżonek może wystąpić do Sądu o ustanowienie rozdzielności majątkowej i podjąć walkę o majątek niejako przywłaszczony przez współmałżonka. Zdarza się, że na dzień wydania orzeczenia o rozwodzie majątek jest znacznie mniejszy, niżeli w chwili faktycznej separacji stron, przed takim niebezpieczeństwem chroni pozew o ustalenie rozdzielności majątkowej z konkretną datą, np. datą wyprowadzenia się małżonka ze wspólnie zajmowanego domu lub mieszkania. Aktualne orzecznictwo stoi na stanowisku, że orzeczenia o ustanowieniu rozdzielności majątkowej skutek wsteczny powinny być wydawane w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych. Wspólność majątkowa jest przypisaną małżeństwu cechą ustrojową. Stąd też orzeczenie jej zniesienia może nastąpić tylko w okolicznościach wyjątkowych, a w żadnym wypadku nie wcześniej niż w dniu, w którym aktualne staje się ustalenie istnienia ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Ocena tych okoliczności przez Sąd zależy każdorazowo od konkretnych okoliczności faktycznych, gdyż musi mieć charakter zindywidualizowany. Samo faktyczne rozłączenie małżonków, co do zasady nie wystarcza do uwzględnienia żądania o ustanowienie rozdzielności majątkowej małżonków, przy czym należy tę kwestię oceniać w realiach konkretnej sprawy. Celem owej regulacji jest w zasadzie ochrona małżonka „słabszego ekonomicznie”, który może być pokrzywdzony majątkowymi decyzjami współmałżonka. W szczególności chodzi tu o sytuacje, kiedy małżonek lekkomyślnie zaciąga długi, podejmuje decyzje majątkowe samodzielnie i bez kontroli drugiego małżonka, trwoni majątek (np. w związku z pijaństwem, hazardem), nie czyni starań o powiększenie lub utrzymanie stanu majątku wspólnego, uporczywie nie wykonuje obowiązku współdziałania w zarządzie majątkiem.
Najistotniejszą kwestią jest to, że do podziału wspólnego majątku małżeńskiego dochodzi dopiero po ustanowieniu rozdzielności majątkowej. W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Poza przymusowym ustrojem rozdzielności istnieje możliwość ustanowienia umownej rozdzielności w ramach umowy małżeńskiej zawartej w formie aktu notarialnego. W ten sposób małżonkowie mogą podzielić majątek jeszcze przed uprawomocnieniem się wyroku rozwodowego lub w ogóle przed wniesieniem pozwu o rozwód.
Wniosek o podział wspólnego majątku małżeńskiego składany jest przeważnie po uprawomocnieniu wyroku rozwodowego. W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku. W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi. W razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym sąd może w tym przedmiocie orzec postanowieniem wstępnym. Do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku, a te z kolei odwołują do przepisów o zniesieniu współwłasności.
We wniosku należy wskazać składniki majątku do podziału. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, w świetle art. 45 i 46 k.r.o. oraz 567 § 1 k.p.c., w skład majątku wspólnego podlegającego podziałowi wchodzą składniki majątkowe istniejące w nim w chwili ustania wspólności i znajdujące się w nim jeszcze faktycznie w chwili dokonywania podziału. W ramach postępowania działowego rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych między małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności, natomiast przedmiotem podziału pozostaje stan czynny masy majątkowej w czasie orzekania o podziale (tylko aktywa). Sąd nie uwzględnia przy podziale majątku wspólnego składników majątku, które po dniu ustania wspólności, a przed dniem podziału, zostały zbyte, utracone, zniszczone lub zużyte przez oboje małżonków lub jednego z nich. Na wniosek zainteresowanych rachunkowo uwzględnia ich wartość, jeśli z ustaleń konkretnego przypadku wynika, że zostały zbyte lub zużyte bezpodstawnie, roztrwonione lub umyślnie zniszczone. W orzecznictwie ugruntował się pogląd, że Sąd ustala z urzędu skład tego majątku oraz jego wartość (art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 684 k.p.c.). Znaczenie tej zasady dla postępowania o podział majątku wspólnego polega na tym, że sąd – dążąc do zakończenia podziału majątku w jednym postępowaniu – powinien zwrócić uwagę małżonków na potrzebę wskazania całego majątku podlegającego podziałowi oraz że nie jest związany wnioskami małżonków, jeżeli z oświadczeń ich wyniknie, iż istnieje jeszcze inny majątek wspólny wymagający podziału. Wskazane przepisy natomiast nie dają sądowi uprawnień do prowadzenia z urzędu dochodzeń, czy i jaki istnieje inny wspólny majątek. W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen z chwili dokonywania podziału.
Co istotne – w przypadku składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego w dniu ustania tej wspólności, następnie zbytych (przekształconych) bezprawnie ( wbrew woli) przez jednego z małżonków przed podziałem majątku wspólnego, sąd powinien uwzględnić je w podziale majątku, biorąc pod uwagę ich stan z chwili ustania wspólności ustawowej, zaś jego wartość z chwili orzekania, którą określa wartość zbytego prawa według jego wartości rynkowej z chwili podziału. Tu ogromne znaczenie może odgrywać ustalenie rozdzielności z datą wsteczną, gdyż masa do podziału jest konkretyzowana na dzień wskazany w orzeczeniu o ustaleniu rozdzielności, poprzedzającym wydanie wyroku rozwodowego. W przypadku wydania przez małżonka wspólnie zgromadzonych oszczędności, drugi małżonek może zaliczyć te wartości na przykład na spłaty związane z przejęciem na własność mieszkania lub innego składnika majątku. Z praktyki kancelarii wynika, że Sąd przy wydaniu rozstrzygnięcia o przejęciu przez jednego z małżonków na własność mieszkania wchodzącego w skład majątku wspólnego, zaliczy przywłaszczone i roztrwonione oszczędności na poczet spłaty.
Warto, żeby dokumentować ponoszenie nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny. Ma to znaczenie m.in. w przypadku darowizn lub spadków. Zdarza się, że działka i dom wchodzą do wspólności majątkowej małżeńskiej, zaś koszty remontu i wyposażenia ponosi jeden małżonek ze środków pochodzących ze spadku po rodzicach. W sprawie o podział majątku, małżonek może wnosić o zaliczenie na jego rzecz poniesionych nakładów. Trzeba jednak działać z rozwagą, ponieważ nakłady te muszą być udowodnione i udokumentowane oraz niezużyte w trakcie małżeństwa.
Ważne, żeby strona wiedziała w jaki sposób majątek może zostać podzielony. W tym temacie należy odwołać do działu spadku i zniesienia współwłasności. Każdy z małżonków może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne. Przy podziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części potrzebnymi służebnościami gruntowymi. Rzecz, która nie daje się podzielić, może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współmałżonków z obowiązkiem spłaty drugiego albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek małżonka – dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych.
Nie należy zapominać, że małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa. Umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.
Temat podziału majątku, to temat rzeka, dlatego wymaga odrębnej analizy w wielu aspektach. Jednym z najbardziej nurtujących problemów jest to, jak ustalić wartość majątku ulegającego podziałowi, gdy został on obciążony zobowiązaniem w postaci np. hipoteki. W tym temacie odsyłam do kolejnego artykułu, odnoszącego się stricte do tej jednej kwestii.